Biznesi ankohet për drejtësinë/ Berisha: Duhet të ngrini zërin, shqiptarët kanë nevojë për një rireformim të sistemit
Estetika si dukje, si fasadë e zbukuruar, si shkëlqim i jashtëm i një të brendshmeje që kalbet nga e pavërteta, brutaliteti dhe vulgariteti është sot vepra më evidente e politikanit-artist Edi Rama.
Adrian Paci, 18 maj, 2020
Nuk i kam mundësitë t’i kushtohem një artikulli pa e ndërprerë punën për ditë të tëra. Përditshmëria është grirëse. Veç kësaj, përgjigjja e vonuar për “Hijet mbi skenë” të Adrian Pacit, kërkonte përpunim më tej të disa qëndrimeve që shoh se replikuesi, me apo pa dashje, diku i lexon keq, diku i cilëson “lajthitje” të miat. Sado i parashikueshëm, nuk prisja që artisti të dilte në publik vetëm për të përfaqësuar të interesuemit, për një pjesë punësh pas kuinte të të cilëve nuk ka koment, dhe të linte jashtë kuadrit, si në filmat e Kinostudios, pjesën e vërtetë të realitetit që ai e njeh më mirë, përmes përvojës vetjake të bashkëpunimit me qendrën e artit bashkëkohor “Harabel” dhe me sipërmarrësen Ajola Xoxa. Pse qëndrimi i tij është selektiv, e di ai. Ajo që vë re unë është se, Paci nuk ka guxim të prekë, së paku në parim, çështjet që kanë të bëjnë me shkeljen e ligjit, me ngritjen mbi ligjin të një lloji shqiptar politikani, biznesmeni dhe artisti, çka ishin nxitja kryesore që të shkruaja tekstet e fundit tek “Peizazhet” (pjesa I, II, III).
Puna me dosjen Veliaj-Xoxa kërkonte mbledhjen e të tjera të dhënave që nuk ishin në dokumentin hetimor, por dilnin nga analiza e materialit, kërkonte të nxirrja nga arkiva informacione në vite për kapjen e skenës së artit bashkëkohor, për politikat dhe administrimin miop të institucioneve kombëtare, për bordet artistike në konflikte interesash, për gërdecin e festivaleve dhe bienalet pa garë, për pazarin e thirrjeve për projekte, për organizatat në gjendje kap ça të kapësh dhe sindikatat butaforike, për statusin e artistit që zvarritet (a thua statusi i marsianit), zbrazëtitë ligjore dhe strategjitë fiktive 5-vjeçare, vendimet e ministreve, që edhe duke qenë pjesë e së njëjtës forcë politike (Kumbaro, Margariti), kanë braktisur punët e njëra-tjetrës, pa do duheshin lidhur në fabul të përmendurit në hetimet e organeve të drejtësisë, për të arsyetuar pse shfaqet pikërisht një artist në një ngjarje dhe pse humbet gjurmët një tjetër, i cili do duhej të ishte atje, duheshin parë këto, sepse vetëm llogaria e fakteve dhe e shifrave në dosje, që të interesuemve u duken acaruese, ndërsa një masë tjetër i quan “thërrime”, duke i dhënë kësaj historie një dozë trivialiteti, pikërisht për të provuar me metodë diminutive, se deri ku shkon në Shqipëri thellësia e indiferencës kolektive, e cila ka bërë që një krim i vogël të humbasë në një krim të madh, për të ardhur tek shumat gargantuane, ngritur në pikën ku bëhen shterpë dhe nuk të lejojnë më analizë.
Tjetër, kur provon shijen e drejtpërdrejtë të punëve në terren, ku gjendja është më rëndë nga çfarë dokumenton hetimi, ngaqë realiteti praktik manifeston çfarë i ka bërë kultura korruptive cilësisë së artit dhe artistit, kur i prek këto me vullnetin që, e pavarur nga makinat e PR-it shtetëror dhe atij mediatik, të krijosh një këndvështrim distant edhe nga ndërhyrja e miqësive (në këtë vend, sa më pak miq, më mirë), kur bojkotohesh nga institucionet në marrjen e informacionit dhe në ndjekjen e aktiviteteve, kur mënjanohesh nga grupime të caktuara, dalin artistë me famë kombëtare dhe ndërkombëtare, gazetarë-pronarë të djathtë dje, të majtë sot, që nuk kanë shkruar për teatrin, kinemanë, artin bashkëkohor, muzikën apo për ndonjë shkrimtar, pa qenë artisti burrë i gruas me pozita akademike, apo shoku e miku i të njëjtave tarafe, të cilët, në emër të lirisë së shprehjes, krasitin problemet dalë nga kjo plasje ujërash nga gjirizet dhe i neutralizojnë si atë bombën nga Lufta e Dytë Botërore gjetur së fundi në stacionin Saint-Lazare.
Po e fus mjerimin në metafora, jo për paranojë nga hijet mbi skenë, po pse të interesuemve po u duket gamilja mushkojë, që kalohet për vrimë gjilpëre.
Në artikujt e mëparshëm flas për korrupsion kapilar në kulturë dhe art, kurse Paci flet vetëm për ngastrën e vet, artin bashkëkohor; atje ku shkruaj se po shkatërrohet ajo lloj kulture që do duhej të na bashkonte, Paci lexon armiqësinë ndaj privates; atje ku jepen shembuj konkretë, Paci thotë po futen të gjithë në një thes; atje ku shpjegohet pse vlen që “follow the money”, një term marrë nga leksiku ndërkombëtar për hetimin e korrupsionit, të përshtatet për qëllime diskursi në “follow the artist”, brenda të njëjtit kontekst nga ka ardhur, Paci humbet në përkthim dhe shkon e spekulon me formën “përndiq artistin”. Ndaj, çfarë vjen në vazhdim, nuk ka si të jetë debat me Pacin, pavarësisht se atij mund t’i duket se jam duke i kujtuar diçka që ka të ngjarë ta ketë harruar.
Privatja gëlltit publiken
Në Programin e Kulturës dhe Trashëgimisë Kulturore 2013-‘17 të qeverisë “Rama I”, thuhet: “Galeritë e arteve do të çelen në funksion të një serie aksionesh e aktivitetesh që synojnë të shtojnë adrenalinën në artet pamore, të nxisin artin alternativ, krijimtarinë e hapësirave të hapura dhe të rilidhen me gjinitë e tjera artistike. Fondi i Galerisë së Arteve do të rijetësohet dhe do të nxjerrë në pah rolin e saj edukativ. Një plan strategji e posaçme do të ndërtohet për këtë (…) Arti duhet të jetë një koncept i pavarur nga shteti. Ministria do të jetë mbështetëse e zhvillimeve artistike por nuk do t’i diktojë ato.”[1]
Kush njeh kapacitetin politik të Mirela Kumbaros, e dallon që pjesa boshe e gjuhës është e saja, dhe pjesa e artikulimit të koncepteve, është orientim nga lart. Art i pavarur nga shteti është një formë e butë të thëni për zbatimin së prapthi të një kapitalizmi shtetëror në kulturë. Domethënë, qeveria centralizon për ta dobësuar shtetëroren, jo për ta forcuar atë, dhe skenën ku veprojnë organizatat dhe individët, e mban me serum nga fondet publike, i vetmi burim afatgjatë për të ekzistuar. Ministria e Kumbaros, një herë u thotë institucioneve kombëtare që, nuk duhet të kenë objektiv realizimin e të ardhurave, por vetëmbajtjen, e një herë tjetër u kërkon të zgjerojnë kanalet e të ardhurave në mënyrë që të sjellin fitim.
Mosbesimin dhe përçmimin, që shkon deri në nihilizëm për kulturën serioze dhe elitare në Shqipëri, Rama i ka treguar gjithnjë, pa patur mundësi dhe kohë, si ministër Kulture fillimisht, që ta përmbyllë goditjen. Në formimin e këtij qëndrimi luan rol personaliteti i tij si individ artist, si ish-rebel nga radhët jotipike të inteligjencës shqiptare në ndërrimin e regjimeve, që ka provuar jetën boheme ndër të tjera, që në një fazë tranzitore, duke avancuar në politikën praktike, ka përdorur oportunizmin për të ardhur në krye të partisë, derisa në pozitën e kreut të qeverisë, ai ngre një kult të vetes dhe ngushton hapësirën e lirisë për anëtarët e qeverisë dhe të partisë. Paralelisht shtrihet prezenca e tij në skenën ndërkombëtare të artit bashkëkohor, duke shijuar një klimaks vetëkënaqësie, që e bën satanisht joshës dhe të parezistueshëm, për t’iu dorëzuar kontrollit të tij, si ata që i ngjajnë për nga zelli, megjithëse në rangjet e ulëta të hierarkisë së pushtetit, si ata që, pa llogaritur çfarë do t’i priste rrugës, i kanë besuar formës së tij të të bërit politikë dhe që ka funksionuar, sepse personaliteti i tij, si një forcë fatale ka mbështjellë ndërkaq gjatë rrugës dhe ka përvetësuar nga një traditë udhëheqjeje që shqiptarëve iu duket e njohur, si një shkelje syri nga e kaluara, një “jam mes jush”, që nuk ia ka nevojën demokracisë! Sensuale të jetosh në varësi! Në bashkëpunim me strukturat shtetërore dhe elitat, Rama vepron me parimin e shefit që nuk lë gjurmë (ka vendime djegëse të Këshillit të Ministrave që nuk janë firmosur prej tij).[2] Ministrja Kumbaro bën audienca të hapura për të reformuar Operën, Teatrin Kombëtar, Qendrën e Kinematografisë, më vonë Margariti, ndërsa punon nën të për Butrintin, krijon zhurmën treditëshe për të drejtat e autorit, populizma të nevojshëm për të kapur kreditet performative të qeverisë.
“Reformat shtetërore” nisen për të shkundur sigurinë e rrogës, por prodhojnë krizë gërryese të vazhdueshme dhe konfuzion në frontin e skenës së pavarur dhe të individëve krijues, të kërcënuar nga mood-i stinor i qeverisjes dhe të dobët për të bashkëvepruar me punishtet e mëdha shtetërore të kulturës. Vërtitet kështu e gjithë skena në bosh, pa gravitet secila sferë, publike-private-civile, pa u lidhur në një univers. Reforma rezulton thjesht shkurtim buxhetesh për prodhim. Goditjen e ndjen sektori i prodhimit, me zanatet dhe mjeshtëritë skenike në skenografi, kostumografi, rrobaqepësi, teknikë dhe mjeshtër ndriçimi e zëri, mjeshtër maskash e grimi, pikërisht sektorët me të cilët dyshohet të kenë abuzuar çifti Basha në Teatrin Kombëtar dhe Voshtina në TOB. Kjo e fundit, siç del nga dosja “Veliaj-Xoxa”, ka nënshkruar kontratë me Kompaninë “Rametal”, të Elman Abules (nën hetim). Institucionit më të madh artistik në vend, që në aspektin e prodhimit duhej të ishte fabrikë për ideime dhe realizime skenike dhe kostumografike, “Rametal” i jep me qira “një seri artikujsh skenikë” për një shfaqje të Preljocajt, midis të tjerash, në kuadrin e Festivalit të Dancit Kontemporan, organizuar nga “Harabel” i Ajola Xoxës (me Krisikon në shërbim për të lëshuar fatura për “prodhim strukture druri”). TOB-i, me histori mbi 70-vjeçare, nuk është në gjendje të prodhojë sot një Aida “të vetën”, nëse bamirësia italiane nuk i sjell të paketuar konceptin e 25 viteve të shkuara të Zeffirellit.
Imponimi i ideologjisë mbi ekonominë dhe kulturën thellohet në qeverisjen “Rama II”. Kumbaro deklaron se nuk ka gjendje emergjence dhe shpall “sfidën e pavarësimit të kulturës nga strukturat shtetërore, duke shtuar burimet e financimit dhe partneritetet publik-privat”. Bëhet një ligj i ri “Për trashëgiminë” që propozon krijimin e fondacioneve, dhe nën drejtimin e Margaritit, përligjet futja e “Butrintit” në modelin e PPP-së.
Partneriteti publik-privat në infrastrukturën kulturore përshkallëzohet me rehabilitimin dhe ndërtimin e disa veprave, midis të cilave marrëveshja për Teatrin Kombëtar është më e turpshmja, që një shtet ligjor mund të krijojë me biznesin e ndërtimit, me vetë historinë e kulturës dhe artistët e sotëm. Në faza të ndryshme të projektit për teatrin e ri, u përfshinë pa garë dy nga biznesmenët e kompanive më të fuqishme në vend, “Fusha” dhe “Agi Kons”. E majta miratoi në Parlament një ligj special me emrin “Fusha”, kompani që kishte paraqitur një propozim të pakërkuar, për të ndërtuar në truallin publik Teatrin Kombëtar, në kundërshtim me ligjet e konkurrencës dhe të shpërblehej për të ngritur një rrjet kullash në atë territor.[3] Të dy pronarët janë sot nën hetim, të dyshuar për korrupsion aktiv të funksionarëve të lartë shtetërorë, për përfitim tenderash në vlera të konsiderueshme nga fondet e bashkisë dhe për leje zhvillimi e ndërtimi që kanë marrë gjatë qeverisjes vendore të Erion Veliajt. Në vazhdim të këtij zinxhiri, ata janë faturuar edhe nga kompanitë e Ajola Xoxës. Me pak fjalë, nouveaux-riches bashkëjetojnë me familjen e kryetarit të bashkisë, i cili ka një fuqi tjetër që ia jep pushteti dhe paraja publike, fuqinë për të orientuar kulturën e masës. Kështu vlerat kulturore dhe morale shiten paketë.
Modeli PPP pritet të zbatohet në ndërtimin e Bibliotekës së re Kombëtare.
“Si ta bëjmë ne?”, pyet kryeministri, që e njeh mirë aksionin e fjalës në ligjërimin publik. “Dini formë tjetër? Nuk e kam shpikur unë PPP-në. Shikoni Turqinë si ishte dhe si është.”[4]
“Nuk do paguajmë asnjë lek për Bibliotekën Kombëtare. Do t’ia kursejmë shtetit ato para për të ndërtuar vepra të tjera kulturore”, thotë ministri i Ekonomisë, Kulturës dhe Inovacionit, a thua është akt krenarie të mos japësh për një vepër publike, që ruan atë lloj pasurie të Shqipërisë që e bën të ketë njëfarë qytetërimi për të mos u zhytur në hiç kulturor. Zhvilluesi privat le të bëjë ç’të dojë në truallin me sipërfaqe ndërtimi 60 mijë m2, që shteti po e jep në këmbim për ndërtimin e një biblioteke në sipërfaqe ndërtimi 25 mijë m2. Edhe nëse fitimet e investitorit e tejkalojnë koston e objektit, hallall i pastë! S’mund t’i kalben Shqipërisë dëshirat në bark! Replay, please! “Tek prisnim të piqeshin kushtet, na u kalbën dëshirat”. Janë fjalët e Konicës në gojën e Gonxhes. Papa i mendimit kritik shqiptar përdoret si doganieri që kalon mall kontrabandë. Dhe ministri shton: “Falë Korporatës së Investimeve Shqiptare këto dëshira kanë lindur sërish.”[5]
Nga fundi i audiencës vjen një zë: “Zonjë, a ekziston mundësia që, disa nga këto projekte, kopshte, çerdhe, pra, objekte me funksione publike, t’i ndërtojë shteti?” Është një ambasador ky që pyet, i cili e di se, Bashkimi Europian është kundër ndjekjes së një ekonomie politike bazuar në modelet e investitorëve strategjikë dhe të partneritetit publik-privat, modele të cilat mund dalin jashtë kontrollit dhe të shërbejnë si makina për pastrimin e parasë, kur zbatohen në një vend jashtë portave të BE-së. “Nuk mund të ndërtohej Biblioteka Kombëtare me fonde të Bashkimit Europian?”, pyet pa fjalë të tepërta ambasadori. Duke maskuar tharjen e pështymës në fyt, drejtoresha e Kërpëratës, që erdhi në këtë post nga kabineti i Kumbaros, përgjigjet:“E dimë. Po sot për sot, vetëm në këtë mënyrë mund të bëhen. Na kursejnë edhe shumë shpenzime për qirara.”
Biblioteka Kombëtare është e fundit që e merr vesh lajmin nga regjia qendrore e kryeministrisë dhe mëson se kontrata e nënshkruar midis MEKI-it dhe Korporatës së Investimeve, bërë pa konsultuar kërkesat e Bibliotekës, më së pari për hapësirat, lë pikëpyetje.[6]
Arkitektja pranë kryeministrit jep lajmin se Biblioteka e re Kombëtare do të jetë bashkë me Bibliotekën e Bashkisë, e papranueshme për specialistët e BK-së, pas bisedave që kam bërë me ta gjatë kësaj kohe. Kjo provon zërat se qarkullojnë prej kohësh, se ka një plan që godina aktuale e BK-së t’i nënshtrohet një projekti transformues ndërtimi, tani që Pallati i mbetur i Kulturës ka një pronar që do ta zhvillojë pronën e vet. Oborri i lënë djerrë para se të agresohet është një skenar i njohur.
Shteti si diçka që nuk të përket, është bërë normë sjelljeje që kalon zinxhir, nga autoriteti publik, tek subjekti tregtar, organizata private dhe zbret tek individi. Të interesuemit mund ta lexojnë këtë konstatim si nevojë për kolektivizim dhe centralizim, si në regjimin e shkuar. Kush stigmatizon rolin e publikes dhe flet për qëndrim armiqësor ndaj privates, nisur nga diskutimi i çështjes Veliaj-Xoxa, e thjeshtëzon konceptin e aksionit privat në kulturë. Po ku ishte deri dje ky zë? Çfarë ka bërë për t’i dhënë qytetarí privates në kulturë? Për çfarë kauze ka thërritur dhe është dëgjuar? Çfarë vendimi të qeverisë ka kundërshtuar apo përshëndetur? Për cilin titullar që ia ka ditur pisllëqet ka kërkuar dorëheqje?
Në vitet e fundit, mbaj mend vetëm dy thirrje drejtuar autoriteteve qeverisëse për të rritur buxhetin e kulturës dhe për të gjetur skema ekonomike për mbështetjen e artistëve të pavarur në kushtet kritike të pandemisë.[7] Në vitin 2018, organizata Skena e Pavarur Kulturore nisi fushatën “1% për kulturën”, domethënë, 1% e buxhetit të shtetit t’i shkojë kulturës. Shqipëria renditet e fundit në rajon, me buxhet 4-5 herë më të ulët se Maqedonia dhe Kosova. Në vitin 2024 i jepen 2.2 miliardë lekë Kulturës, ndërsa qeveria në Kosovë i jep rreth 60 milionë euro, nga të cilat, 10 milionë euro shkojnë për sektorin e pavarur. Për vitin 2025, fondi i MEKI-t për Programin Kombëtar të Granteve për Kulturën dhe Krijimtarinë është rritur në 471.9 milionë lekë.[8] Tepër larg Kosovës dhe larg vlerës që ka dhënë për projektet administrata e kulturës nën Berishën. E majta nuk ka dhënë ndonjë buxhet të përafërt me vlerat që e djathta ka dhënë në vitet e fundit të qeverisjes së saj. Për shembull, në vitet 2010-2011, buxheti për kulturën është respektivisht 2.5 miliardë lekë dhe 3.1 miliardë lekë. Po si u përdorën?[9] Tren tjetër ai. Në këtë trenin e sotshëm, shumica e organizatave dhe individëve të pavarur kënaqen me thërrimet e Ministrisë dhe me ndonjë copë nga bashkia/bashkitë, në varësi të njohjes dhe shërbimit për kryetarin. Kjo ka shkatërruar mundësitë për një zhvillim organik dhe ka dobësuar gjendjen e artistit, i ri apo me eksperiencë, që nuk arrin të ngrejë një buxhet minimal vjetor 5000 euro, për t’u fokusuar dhe krijuar. Në mungesë të një statusi ligjor për këtë kategori të shoqërisë dhe ku sindikatat nuk funksionojnë, marrëdhëniet artist-pushtet priren për kompromis dhe korrupsion, që sjell si dëm të pallogaritshëm indiferencën totale të artistëve për të dhënë cilësi dhe për të pasur zë për zhvillimet aktuale shoqëri.
Në këtë klimë hyri rrëshqanthi Xoxa dhe biznesi i saj, si organizatë juridikisht jofitimprurëse, por faktikisht përfituese në rrugë ilegale e qindra milionave nga arka e shtetit. Me modelin e saj të monopolizimit kulturor për pozitë, status shoqëror apo çfarëdolloj arsyeje që mund ta dijë vetëm ajo, u shkel çdo parim balance që qeverisja qendrore dhe ajo lokale duhet të ruajnë për shpërndarjen e parasë publike tek institucionet kulturore shtetërore, organizatat dhe individët.
Kam dëgjuar t’i shprehin keqardhje dhe ta justifikojnë duke e mbrojtur si model që megjithatë kontribuoi. Edhe për këta që e besojnë, vlen të thuhet e njëjta gjë si për atë masë artistësh lëpirës dhe pehlivanë (replay! thotë Paci, sikur na qenkan vetëm ca lëpirës dhe pehlivanë), të cilëve demokracia as që iu është e nevojshme, sepse u vjen për mbarë të jetojnë si një masë e parëndësishme, që nuk ka lidhje me të vërtetën dhe qytetarinë, duke e djegur mundësinë për të qenë pjesë e autoritetit kulturor në këtë vend.[10] Të mendosh që po lihet jashtë këtij diskutimi kultura e shkruar, libri, leximi, autorët dhe çmimet kombëtare, ngaqë Xoxa nuk kishte filluar të shtrihej në këtë fushë. Festimet për 100-vjetorin e shkrimtarit Jakov Xoxa patën pjesën e justifikuar nga akademikët dhe pjesën e nepotizuar nga kryetari i bashkisë, që premtonte një muze për stërgjyshin e djalit të vet, për të krijuar në Tiranë fshatin turistik me shtëpitë e baballarëve të letërsisë, ca të oborreve e ca të popullit, ndërsa e mbesa mbante në patronazh prezantimin dhe përkthimin italisht të Jakov Xoxës, si autori që modernizoi letërsinë shqipe (!), dhe nën kujdesin vizual të Krisikos, Shqipëria fshat turistiko-nepotik zuri vend në panairin e librit të Torinos.[11]
Nuk mund të merret me mend si do të kishte avancuar sistemi nominal i Xoxës, nëse drejtësia do të kishte vonuar. Ajo ka funksionuar në harmoni dhe energji të plotë me një sistem më të madh që e ujiti dhe e rriti atë, sistem të bindurish të komunizmit dhe indiferentësh të kohëve të reja, që e ka nxjerrë jashtë loje institucionin e shkrimtarit dhe gjithë çfarë mund t’i sjellë ai kulturës kombëtare. U dëgjua zë autori kur i ra zjarri Bibliotekës Kombëtare? Po kur fondi i nëndheshëm u përmbyt pikërisht nga punimet e “Fushës” në shesh? Jo. Kishte autorë që vinin vesh më vesh gojën kur Veliaj iu shtrëngonte dorën dhe iu dorëzonte çmime letrare pa vlerë, “me gjasme” si faturat e Ajolës.
Pseudovlera që prodhoi Veliaj ka dëmtuar ata që janë sfiduar nga politika e financimeve të pabarabarta, po ka dëmtuar edhe ata që kanë përfituar para. Produkti teatror, i artit bashkëkohor dhe muzikor, i një pakicë dhe i një prirjeje kryesisht argëtuese, nuk është më i mirë nga çfarë ofron skena shtetërore. Është si një xhirim në ajër i rrotave të makinës kulturore, që ka dalë jashtë kontrollit dhe është përmbysur.
Në këtë diskutim nuk i shpallet luftë privatit dhe biznesit të tij, as argëtimit thjesht si argëtim që nuk synon shoqërinë e masës, por pse privatja dhe argëtimi mbajtur me para publike, kanë kalëruar në rrugë jo të drejta, jo ligjore. Me pak fjalë, privatja ka gëlltitur publiken, argëtimi ka gëlltitur kulturën. Këtë, Paci nuk merr mundimin ta lexojë./ Elsa Demo/
