Nga Nina Hrabovska Francelova, Balkan Insight
Zgjedhjet legjislative të Republikës Çeke në tetor i dhanë fund pranisë së Partisë Komuniste Çeke në Dhomën e Deputetëve, 32 vite pas rënies së regjimit totalitar që sundoi ish-Çekosllovakinë. Edhe pse partia komuniste në Sllovaki ka përparuar që nga Revolucioni Kadife i vitit 1989, i cili shënohet nga një festë kombëtare në të dyja vendet më 17 nëntor, sondazhet duket se tregojnë se njerëzit atje priren ta shohin regjimin komunist me më shumë nostalgji sesa çekët.
Ndërsa 58 për qind e çekëve e konsiderojnë regjimin aktual si një sistem më të mirë se sa jetonin para Revolucionit Kadife, kjo përqindje është vetëm 45 për qind në Sllovaki, sipas një sondazhi të kryer nga agjencitë e sondazheve çeke dhe sllovake STEM dhe Focus në bashkëpunim me sociologë çekë dhe sllovakë. Sondazhi u krye për kompaninë Coca-Cola në pranverë 2021 dhe përfshiu 811 persona në Çeki dhe 805 persona në Sllovaki.
Ekspertët kanë rënë dakord se shumica e kësaj ka të bëjë me nostalgjinë mes të moshuarve, të cilët priren të kujtojnë gjërat e mira të së kaluarës dhe të harrojnë të këqijat. Por kjo rrjedh edhe nga mungesa e njohurive historike mes të rinjve që kanë lindur në demokraci dhe atyre nuk e kanë përjetuar kurrë regjimin totalitar.
Për më tepër, përvoja e demokracisë për ata që vuajtën nga transformimi ekonomik i pas vitit 1989 ka qenë deri më tani një zhgënjim, ndërkohë që të dyja shoqëritë çeke dhe sllovake ndjenë të metat e fazave të hershme të demokracisë, me gjithë mungesën e drejtësisë politike.
Sllovakia e polarizuar
Në Republikën Çeke, tradita e demokracisë ishte historikisht shumë më e fortë, duke i lejuar qytetarët atje të krahasonin socializmin e pas Luftës së Dytë Botërore me Republikën Çekosllovake ndërmjet luftës, kur “pothuajse gjithçka ishte më mirë për çekët”, vuri në dukje Búzik.
Në komunizëm, shoqëria çeke ra politikisht dhe ngeci ekonomikisht, gjë që nuk ishte domosdoshmërish rasti në Sllovaki, ku industria përjetoi një lulëzim pasi komunistët morën pushtetin në vitin 1948. Si rezultat, kujtimet aktuale të pensionistëve çekë për komunizmin janë dukshëm të ndryshme nga ato të pensionistët në Sllovaki, tha Búzik.
Sondazhi STEM/Focus tregoi gjithashtu se prirja në vlerësimin e regjimit komunist çekosllovak nga qytetarët e Republikës Çeke dhe Sllovakisë është në trajektore të ndryshme. Në Republikën Çeke, pjesa e atyre që e konsiderojnë regjimin aktual si më të mirë ka shënuar rënie nga një shumicë e qartë e mbështetjes në 1991 (71 përqind) në pak më shumë se gjysmën (58 përqind). Përqindja e atyre që e konsiderojnë regjimin aktual si më të keq se regjimi komunist është rritur në 25 për qind kundrejt 15 për qind në 1991.
Në Sllovaki, ndërkohë që ka pasur disa përmirësime në pikëpamjen e qytetarëve për demokracinë, popullsia tani është e polarizuar, me 45 për qind që besojnë se regjimi aktual është më i mirë dhe 40 për qind besojnë se situata është përkeqësuar. Gjithashtu, qëndrimet e sllovakëve janë të ndryshme: përqindja që besojnë se sistemi aktual është shumë më i mirë është rritur në 18 përqind, ndërsa përqindja që besojnë se është përkeqësuar tani është 24 përqind.
Nuk ka nevojë të nxitohemi
Tomáš Kostelecký, një sociolog në Akademinë Çeke të Shkencave, beson se rrethanat sociale përbëjnë pikëpamjet e atyre që e vlerësojnë regjimin e kaluar si më të mirë. Njerëzit, statusi relativ social i të cilëve është më i ulët sot se në regjimin e mëparshëm, kuptohet që kanë një tendencë për ta vlerësuar këtë të fundit më pozitivisht. Këta priren të jenë operatorë makinerish, minatorë qymyri, punëtorë çeliku dhe të tjerë që gëzonin avantazhe në lidhje me besnikërinë (dhe rëndësinë) e tyre ndaj Partisë Komuniste të Çekosllovakisë.
“Midis tyre ka edhe ‘punëtorë normalë’ që gëzonin siguri të madhe të statusit social dhe para shikueshmërisë në karrierën e tyre të jetës, të cilët e humbën atë siguri dhe parashikueshmëri pas vitit 1989,” vuri në dukje Kostelecký, duke shtuar se disa njerëz u përballën me papunësi ose shqetësim pas revolucionit.
Búzik tha se njerëzit që janë në moshën e pensionit tani ishin në të 20-at e tyre në vitet 1970 dhe 1980. Më pas ata krijuan familje dhe kujtimet e asaj kohe janë ato të rinisë, familjes, çmimeve të qëndrueshme të mallrave dhe mundësive relativisht të lehta për të marrë një apartament apo një kredi. “Ishte jetese e mirë për ta,” vuri në dukje Búzik. “Jeta nuk ishte aq e nxituar dhe stresuese.”
Në atë kohë, ata ishin të vetëdijshëm për të metat e të jetuarit nën një regjim totalitar. Tani ata janë pensionistë me shëndet të dobët dhe me të ardhura të ulëta, ata po shohin fëmijët dhe nipërit e tyre duke punuar dy punë për të siguruar një standard të mirë jetese dhe për të hyrë në borxhe për të blerë një shtëpi tha Búzik.
“Dhe për shkak se ne priremi të harrojmë gjërat e këqija, nostalgjia e tyre i bën ata ta cilësojnë regjimin e kaluar më mirë se ai aktual,” tha ai. “Mund të supozojmë se mungesa e demokracisë në regjimin në të cilin ata lindën nuk i shqetësoi aq shumë dhe nuk u interesuan aq shumë për të – ndoshta politika dhe gjendja e demokracisë nuk janë në qendër të interesit të tyre edhe sot.”
Edukimi i të rinjve është thelbësor
Brezi i ri është më pak nostalgjik, por gjithashtu nuk është plotësisht imun ndaj pikëpamjes pozitive të regjimit komunist.
“Çështja është nëse, në rastin e njerëzve që janë rritur ose kanë lindur pas vitit 1989, pikëpamje të tilla janë rezultat i një transferimi brezash të narrativëve pozitive apo i një brezi të ri admiruesish të socializmit autoritar që nuk matin përfitimet e tyre, por simpatia për disa nga palët e tij, ose qëndrimi i tyre është rezultat i një perceptimi kritik të regjimit aktual,” tha Oľga Gyárfášová, një sociologe për institutin joqeveritar Instituti për Çështjet Publike, e cila aktualisht punon si këshilltare e Sllovakisë.
Mënyra aktuale e edukimit të nxënësve dhe studentëve në Sllovaki është gjithashtu problematike, tha František Neupauer, një historian. “Për shumicën e studentëve në Sllovaki, mësimi i historisë përfundon me informacione rreth vitit 1945 ose 1968,” tha ai. Kjo vlen për nxënësit e shkollave të mesme; në shkollat profesionale apo teknike, mësimdhënia e historisë është edhe më e reduktuar.
Neupauer tha se njerëzit në Republikën Çeke marrin një larmi më të pasur informacioni përmes medias, filmave dhe kulturës. Si shembull, ai përmend dokumentarët për policinë sekrete komuniste që kanë filluar të shfaqen në Sllovaki, ndërsa në Republikën Çeke këta janë transmetuar për herë të parë në vitin 2009, raporton abcnews.al
Drejtësia është e barabartë me demokracinë
Një element jashtëzakonisht i rëndësishëm për mbështetjen e demokracisë është ndjenja se sistemi demokratik në parim është më i drejtë. “Midis njerëzve ku kjo ndjenjë mungon, qoftë për arsye të tilla si përvoja e keqe personale ose nën ndikimin e medias, informacionit dhe pseudo-informacionit nga interneti, mbështetja për demokracinë reduktohet,” vuri në dukje Kostelecký.
Sondazhi STEM dhe Focus krahasuan se cilat vlera ishin më problematike për njerëzit në 1991 dhe 2021. Ata mësuan se ndërsa 30 vite më parë mungesa e lirisë konsiderohej një problem madhor, njerëzit nuk e shihnin çështjen e drejtësisë në shtet dhe mundësitë që ata kishin në jetë si problem. Në ditët e sotme, e kundërta është e vërtetë. “Liria dhe mundësitë perceptohen në mënyrë shumë të favorshme sot, ndërsa drejtësia perceptohet në mënyrë më kritike ndër vlerat e vëzhguara”, tha Gyárfášová.
Ajo shtoi se njerëzit në Sllovaki janë më kritikë ndaj sistemit të tyre të drejtësisë sesa njerëzit në Republikën Çeke: 52 për qind e të anketuarve sllovakë e shohin drejtësinë në vendin e tyre të pafavorshme, krahasuar me vetëm 38 për qind në Çeki.
“Sidoqoftë, në të dyja shoqëritë ekziston një ndjenjë e drejtësisë së pamjaftueshme – njerëzit perceptojnë se ka njerëz të barabartë, dhe njerëz që janë të paprekshëm dhe më pas ka ‘njerëz të zakonshëm’,” shtoi sociologia.
Ajo shpjegoi se kjo ndjenjë u thellua në Sllovaki pasi gazetari Ján Kuciak dhe e fejuara e tij Martina Kušnírová u vranë në shkurt 2018 dhe hetimi i këtij rasti zbuloi korrupsionin masiv politik që kishte përfshirë sistemin. Pasojat nga kjo ngjarje vazhdojnë edhe sot e kësaj dite.
“Demokracia është drejtësi. Përderisa nuk realizohet drejtësia për kënaqësinë e qytetarëve, nuk mund të presim mbështetjen e demokracisë dhe besimin në sundimin e ligjit”, tha ajo.
